Dilinizi bilmeyen birisine Dünya'nın resmini işaret edin ve 'yuvarlak' sözcüğünü söyleyin. Bambaşka diller konuşan farklı kişilerin ne demek istediğinizi çoğunlukla anlaması sizi şaşırtabilir. Şaşırtıcı derecede çok sayıda dilde, bu anlamı karşılayan sözcüğün içinde "r" sesi geçiyor.

Bu durum, dünyanın farklı yerlerinde konuşulan 6.000'den fazla dilin 4.298 tanesinin incelendiği yeni bir araştırmanın sonucunda saptandı. Çalışma, bir sözcüğün sesi ile anlamı arasında ilişki olmadığını ileri süren asırlık görüşü de resmen yok etmiş oldu.

"Dilbilimdeki temel düşüncelerden biri, ses ile anlam arasında bir ilişki bulunmamasıdır. Ama biz dünyanın her yanındaki ülkelerde, sözcük sesi ile anlamı arasında yüksek bir bağlaşıklık olduğu sonucuna vardık," diyor Danimarka'nın Aarhus Üniversitesi'nde ve Cornell Üniversitesi'nde çalışan bilişsel psikolog Morten Christiansen.

İstatistiksel ilişki yüksek

Peki ama, örneğin Portekizce ve Danca gibi görünüşte çok farklı iki dildeki sözcükler, nasıl oluyor da ses ve anlam bakımından herhangi bir benzerliğe sahip olabiliyor? "Birçok ülkede "burun" sözcüğünün anlamını vurgulayacak biçimde, içinde "n" geçen ve burundan çıkarılan bir sesi var," diyor Christiansen; örneğin Japonca "hana" ya da İngilizce "nose" gibi.  Tabi bu tek örnek değil. Örneğin "kırmızı" anlamındaki sözcükler de birbirlerine benziyorlar: Fransızca'da "rouge", Almanca "rot" ve İngilizce "red" Macarca "piros" ve Maorice (Yeni Zelanda yerel dili) "kura" gibi.

Christiansen, bu şablonlara neden olan şeyin ne olduğunu henüz tam anlamıyla açığa çıkaramadıklarını, çalışmalarını sürdüreceklerini belirtiyor. Fizikçilerin, dilbilimcileri ve bilgisayar bilimcilerin yer aldığı uluslararası araştırma ekibi, şu anda dünyada yaşamakta olan dillerin yaklaşık üçte ikisini (%62'sini) kapsayan çözümlemeler gerçekleştiriyorlar.

Bu nasıl olabiliyor?

Günlük hayatta sık kullanılan yaklaşık 100 sözcüğü karşılaştırdıkları bu analizler sonucunda, güçlü bir istatistiksel ilişki ile karşılaştılar ve 74 ses-anlam ilişkisi saptadılar. Bunların arasında bazı olumsuzluk şablonları da bulunuyor. Belli bir anlamı çağrıştıran sözcüklerde, belli seslerin çoğu dilde kullanılmıyor oluşu gibi.

Araştırmacılar, modern dillerin ortaya çıkışından önce insanların kullandığı türe özgü seslerin, sonraki zamanlarda diller biçimlenirken sözcük oluşuma etki yaptığını düşünüyor.